Po co są SOC-e i jaka jest ich organizacja? Pisze o tym Kornelia Trubiłowicz, aplikantka adwokacka, która pracuje w Stowarzyszeniu Interwencji Prawnej. Artykuł pochodzi z raportu „Wszyscy wokół cierpią".
Po co są SOC-e?
Strzeżony ośrodek dla cudzoziemców (SOC) w Polsce to placówka, do której trafiają migrantki i migranci pozbawieni wolności na podstawie przepisów migracyjnych – ze względu na toczącą się procedurę deportacyjną albo procedurę o udzielenie ochrony międzynarodowej. Detencja ma służyć temu, aby je sprawnie przeprowadzić.
Warto przypomnieć, na czym polegają. Procedura powrotowa, tj. deportacyjna jest postępowaniem administracyjnym, mającym na celu zobowiązanie cudzoziemca do opuszczenia Polski. Prowadzi je Komendant Straży Granicznej w sytuacji, gdy w czasie kontroli cudzoziemca lub cudzoziemki wyjdzie na jaw, że zachodzi wobec niego jedna z przesłanek określonych w art. 302 Ustawy o cudzoziemcach (u.c.). Są to m.in.: nielegalny pobyt, nielegalne wykonywanie pracy, brak posiadania jakiegokolwiek dokumentu podróży uprawniającego do wjazdu i pobytu w Polsce.
Wobec osoby zobowiązanej do powrotu i przebywającej w ośrodku strzeżonym Straż Graniczna podejmuje środki, aby przymusowo wykonać decyzję o deportacji. W szczególnych przypadkach procedura powrotowa może zakończyć się odstąpieniem od zobowiązania do opuszczenia Polski, czyli wydaniem cudzoziemcowi lub cudzoziemce zgody na pobyt w kraju ze względów humanitarnych bądź zgody na pobyt tolerowany.
Natomiast procedura o udzielenie ochrony międzynarodowej to postępowanie administracyjne prowadzone na wniosek osoby, która zadeklarowała wobec Straży Granicznej chęć ubiegania się o ochronę międzynarodową ze względu na grożące jej niebezpieczeństwo w kraju pochodzenia. Może zakończyć się nadaniem statusu uchodźcy albo ochrony uzupełniającej bądź odmową udzielenia którejkolwiek z tych form ochrony [o podstawach prawnych regulujących oba postępowania piszemy na str. 14 – red.].
Organizacja SOC-ów
Strukturalnie ośrodki podlegają właściwemu miejscowo komendantowi placówki bądź oddziału Straży Granicznej, który prowadzi daną placówkę i podejmuje wiążące decyzje dotyczące przebywających w niej osób.
SOC-e mają charakter penitencjarny. To oznacza, że skierowana tam osoba nie może sama zdecydować, czy chce w nim przebywać albo czy chce go opuścić. Umieszczenie w strzeżonym ośrodku jest następstwem decyzji właściwego miejscowo rejonowego sądu karnego. Natomiast zwolnienie leży w gestii sądu bądź odpowiedzialnego za ośrodek komendanta Straży Granicznej lub też – wyjątkowo – Szefa Urzędu do Spraw Cudzoziemców.
Osoba migrująca może trafić do strzeżonego ośrodka nie w skutek przestępstwa lub wykroczenia. Z założenia jest to bowiem detencja o charakterze administracyjnym i nie ma na celu ukarania człowieka za jego postępowanie.
Ośrodki strzeżone nie są jednak podzielone ze względu na toczące się wobec cudzoziemców i cudzoziemek procedury administracyjne. Prawo nie przewiduje także innego typu zróżnicowania np. warunków, jakie powinny być zapewnione w jednym czy w drugim przypadku.
W Polsce strzeżone ośrodki dla cudzoziemców dzieli się na:
- Męskie – dla samotnych dorosłych mężczyzn;
- Rodzinne – dla rodzin, również z dziećmi, dla samotnych dorosłych kobiet oraz małoletnich cudzoziemców bez opiekuna prawnego w Polsce (dla nich wydzielona jest specjalna część ośrodka).
Obecnie działa sześć placówek: w Lesznowoli, Białej Podlaskiej, Kętrzynie, Przemyślu, Białymstoku, Krośnie Odrzańskim. Ich tereny zabezpieczone są wysokimi ogrodzeniami, zakończonymi drutem kolczastym.
Życie codzienne w SOC-ach
Pobyt w strzeżonym ośrodku wiąże się z istotnym ograniczeniem wolności i kontaktu ze światem zewnętrznym. Co to oznacza w praktyce? Osoba przebywająca w detencji musi się podporządkować ściśle określonemu harmonogramowi dnia oraz regulaminowi. Pozbawiona jest także niektórych rzeczy prywatnych np. smartfonów z kamerą i dostępem do internetu, które są zdeponowane w specjalnym pomieszczeniu; ma limitowany czas korzystania z komputera i sieci; może wychodzić na świeże powietrze, ale tylko w obrębie ośrodka. Ma także ograniczoną możliwość dysponowania swoimi pieniędzmi – zostają one zabezpieczone na poczet kosztów związanych z jej przymusowym wydaleniem z Polski, w tym kosztów pobytu w strzeżonym ośrodku. Większość osób przebywających w SOC-u płaci za pobyt w nim, choć zależy to od indywidualnej sytuacji prawnej.
Jednocześnie migranci i migrantki przebywające w detencji nie mogą podejmować pracy zarobkowej – pozostają pod stałym nadzorem funkcjonariuszy Straży Granicznej. Ludzie samotni zazwyczaj są zakwaterowywani w pokoju z osobami obcymi. Prawo człowieka do prywatności oraz do prowadzenia życia rodzinnego jest w sposób istotny ograniczone.
W każdym strzeżonym ośrodku cudzoziemcom i cudzoziemkom zapewnia się całodzienne wyżywienie oraz opiekę medyczną. Dodatkowo dzieci powinny mieć dostęp do podstawowych zajęć dydaktyczno-wychowawczych i rekreacyjnosportowych . Mimo tego Rzecznik Praw Obywatelskich sygnalizował, że konstytucyjne prawo do nauki, przysługujące dzieciom migranckim przebywającym w strzeżonych ośrodkach, nie jest przestrzegane . Każda placówka powinna dysponować m.in. biblioteką, pomieszczeniami do zajęć kulturalno-oświatowych i sportowych, boiskiem oraz placem zabaw (tam, gdzie przebywają dzieci), ale także pokojem izolacyjnym i izolatką dla chorych . Osoby przebywające w SOC-ach mają prawo do wykonywania praktyk religijnych, a także do odbywania stacjonarnych lub zdalnych widzeń online z bliskimi, jednak jest ono ograniczone do 90 minut dziennie .
Obecnie w ośrodku na jedną osobę przypada nie mniej niż 4 m² powierzchni w pokoju. Jednak jeśli w placówce przebywa więcej ludzi, to liczbę tę można zmniejszyć do 2 m², ale na czas nie dłuższy niż 12 miesięcy . Oznacza to standard niższy niż w zakładach karnych (3 m² na osobę). Jest to sprzeczne ze standardami międzynarodowymi i może wypełniać znamiona tortur oraz innego nieludzkiego i niehumanitarnego traktowania .
Areszt
Na terenie kompleksu strzeżonego ośrodka może funkcjonować także areszt dla cudzoziemców . Aktualnie zlokalizowany jest przy Strzeżonym Ośrodku dla Cudzoziemców w Przemyślu. Z założenia jest to miejsce przeznaczone wyłącznie dla osób, co do których istnieje ryzyko, że nie podporządkują się zasadom pobytu w placówce. Można je tam przenieść wyłącznie na mocy postanowienia sądu, który ocenia, czy zachodzą właściwe przesłanki. Zatem areszt powinien być stosowany tylko wtedy, gdy niewystarczające byłoby osadzenie danej osoby w strzeżonym ośrodku.
Rzecznik Praw Obywatelskich alarmował jednak o przypadkach, gdy areszt stosowano zamiast strzeżonego ośrodka . RPO twierdzi również, że areszty nie spełniają standardów międzynarodowych, a ich reżim przypomina zakłady karne typu zamkniętego.
Więcej o tym czym są i jak działają strzeżone ośrodki dla cudzoziemców dowiesz się z naszego raportu na temat pomocy psychologicznej Fundacji Polskie Forum Migracyjne dla osób przebywających w strzeżonych ośrodkach dla cudzoziemców „Wszyscy wokół cierpią”. Idź do strony z raportem.
